De FENIX

Je studeerde af in maart 2019. Hoe kwam je zo snel in het vizier van Stichting Droom en Daad, initiator van het toekomstige Landverhuizersmuseum?

‘Ik studeerde geschiedenis aan de Universiteit Leiden. Daarna ging het snel. Ik zocht contact met Paul van der Laar, hoogleraar aan de Erasmus Universiteit en directeur van Museum Rotterdam. Hij adviseerde me om contact op te nemen met Stichting Droom en Daad, omdat mijn afstudeerscriptie – een onderzoek naar landverhuizers die via Rotterdam naar de Nieuwe Wereld trokken met de Holland-Amerika Lijn – goed aansloot op het thema van de FENIX. Ik kende Droom en Daad niet, dus toen ik welkom werd geheten door Wim Pijbes was ik blij verrast.’

Je zat daar niet met de verwachting om er als junior conservator weer te vertrekken?

‘Nee, verre van zelfs. Sterker nog: er was geen openstaande vacature en ik heb nooit verteld dat ik op zoek was naar een baan. Ik onderzocht slechts mijn mogelijkheden. Drie weken na mijn eerste gesprek zat ik weer bij Droomen Daad aan tafel. Wim had inmiddels mijn scriptie gelezen en referenties opgevraagd. Ik kreeg een baan aangeboden als junior conservator van het Landverhuizersmuseum. Mijn kennis over de historische achtergrond van dit onderwerp stelt me in staat het verhaal van landverhuizers in de juiste context te plaatsen en overzichtelijk te vertellen voor het brede publiek dat straks naar de FENIX komt.’

In de FENIX wordt dat verhaal verteld en in beeld gebracht. Kan je daar iets meer over vertellen?

‘Door middel van kunst en historische objecten vertellen we het verhaal van landverhuizers, van toen en nu. Dat is een universeel en gelaagd verhaal.Wie zijn ze? Wat drijft ze? En wanneer besluiten ze om in beweging te komen? Daar zijn allerlei motieven voor te bedenken, zoals liefde, oorlog, geloof, geld, hoop en politiek. Het is interessant om dat verhaal op verschillende manieren – in woord, beeld en kunst – te vertellen, vooral op de oorspronkelijke plek die daarin zo’n belangrijke rol speelde. Daar, op Katendrecht en aan de Wilhelminakade, loop je zo het voormalige terrein van de Holland-Amerika Lijn op. Miljoenen landverhuizers gingen je voor. Zo’n loods bestaat nergens anders ter wereld.’

Wat de collectie betreft: kan je iets vertellen over de werken die te zien zullen zijn?

‘Voor ons is de loods zelf het eerste kunstwerk van de collectie. Het gebouw vertelt al een groot deel van het verhaal. Daarnaast heeft het Chinese MAD Architects een fantastisch ontwerp voor een panoramisch uitkijkpunt gemaakt. De architect en oprichter van MAD, Ma Yansong, heeft de eerste schets gemaakt. Hij is dus eigenlijk de eerste kunstenaar die we kunnen noemen. Het uitkijkpunt wordt de ‘tornado’ genoemd en is een eyecatcher op zichzelf. Met die vorm verbeeldt hij de beweging die we ook in de collectie tonen: de beweging van mensen. Andere kunstwerken uit de collectie die dit verbeelden zijn bijvoorbeeld The Steerage (1907) van fotograaf Alfred Sieglitz. Een foto die de boven- en benedendeks passagiers op een schip in een beeld vangt. Op deze foto is te zien hoe contrasterend het verhaal van landverhuizing kan zijn. Ook The Bus (1995) van popartkunstenaar Red Grooms is straks te zien. Een levensgrote sculptuur van een met zachte materialen beklede bus. Het is de stadsbus die over fifth avenue in New York rijdt. In de bus zitten levensechte mensfiguren van divers pluimage. Ze tonen de ‘melting pot’ die New York is en de diversiteit die het resultaat is van alle menselijke bewegingen.’

De collectie is dus zeer divers. Hoe bewaak je de rode draad?

‘De rode draad zijn de verhalen die worden verteld. De landverhuizersverhalen waarin al die verschillende thema’s, van hoop, liefde, vrede en veiligheid, terugkomen. Die verhalen winnen aan kracht juist door de combinatie van verschillende objecten.’

Een nieuwe collectie opbouwen lijkt me een uitdaging. Met wie werken jullie samen om het voor elkaar te krijgen?

‘We hebben diverse samenwerkingspartners, in de stad, in Nederland en internationaal. In Rotterdam werken we samen met Stadsarchief Rotterdam, Maritiem Museum, Museum Rotterdam, Nederlands Fotomuseum en Wereldmuseum. Daarnaast zijn het Red Star Line Museum in Antwerpen, Ellis Island in New York en Pier 21 in Halifax belangrijke partners. Voor de restauratie van de loods zelf werken we samen met onder andere Crimson Architectural Historians, Stadsherstel Historisch Rotterdam en Bureau Polderman.’

Heb je een bepaalde bezoeker in gedachten bij het samenstellen van de collectie?

‘Nee, juist niet. Dit is bij uitstek het verhaal van en voor iedereen. De collectie is ongelooflijk interessant voor kunstliefhebbers, het gebouw zelf trekt ongetwijfeld veel bekijks en de geschiedenis zal een breed publiek aanspreken. Ik denk en hoop dat juist bezoekers komen die niet zo snel naar een museum gaan. Ik hoop dat ze nieuwsgierig worden naar hun eigen geschiedenis, dat ze zichzelf vragen gaan stellen en dat ze anders naar Rotterdam zullen kijken. Wie kennen zij met deze achtergrond? Waarschijnlijk meer dan ze denken. Ook Albert Einstein liep hier rond, ontdekten we recentelijk. Hij reisde vanuit Rotterdam in 1921 af naar New York, kort na de ontdekking van de relativiteitstheorie. We kwamen een foto tegen in de archieven van het Centre for Jewish History in New York. Hij loopt samen met Chaim Weizmann op het dek van het Holland-Amerika Lijn schip de SS Rotterdam, net na vertrek uit de haven van Rotterdam. Door middel van dit soort voorbeelden brengen we de verhalen dichterbij de bezoekers.’

Het verhaal van de landverhuizers gaat in de eerste plaats over mensen. Kunnen mensen zelf verhalen en foto’s inbrengen?

\‘Jazeker, graag zelfs. We hebben al de nodige verhalen verzameld, vaak met een verrassende band met Rotterdam. Zoals van een Joodse vrouw die in 1939 uit Tsjechië is gevlucht. Zij had het geluk om met een studentenvisum naar de VS te kunnen vertrekken. Helaas moest zij haar ouders achterlaten, en die hebben de oorlog niet overleefd. Na de oorlog heeft ze haar man ontmoet en een gezin gesticht. Ze wilde haar kinderen alle oorlogsellende besparen en heeft er dus nooit over gesproken. In de jaren ‘90 kwam haar jongste kind naar Nederland. Hij settelde zich uiteindelijk in Rotterdam. Pas nadat zijn moeder was overleden is er een schat aan brieven opgedoken. In één brief, geschreven net voor haar vertrek met de Statendam, omschrijft zij haar omzwervingen door Rotterdam in groot detail. Daardoor weet haar zoon sinds kort dat zij ooit enkele weken in Rotterdam verbleef voordat zij vanaf de Wilhelminakade was vertrokken om een nieuw bestaan op te bouwen.’

Is er een database waarin mensen hun eigen voorouders terug kunnen zoeken?

‘Ja, het stadsarchief digitaliseert momenteel de passagierslijsten van de Holland-Amerika Lijn. De uitschepingslijsten van Ellis Island zijn al te raadplegen, maar vanaf Rotterdam ging niet iedereen naar New York. Ook Australië, Zuid-Amerika, Canada en andere havens in de Verenigde Staten waren bestemmingen.’

Het Landverhuizersmuseum doet niet alleen qua onderwerp, maar ook qua locatie – de ligging op een (schier)eiland in de stad – denken aan het Immigration Museum op Ellis Island. Jullie werken al met hen samen, wordt het een soortgelijk museum?

‘Uiteraard hebben we dezelfde thema’s, maar in de FENIX vertellen wij het verhaal van de landverhuizers ook via beeldende kunst. De ambitie is om een kruising te zijn tussen het Immigration Museum op Ellis Island en het MoMA in New York. Kunst en geschiedenis onder één dak.’

Dat belooft wat! Dan tot slot: waarom is het verhaal van landverhuizers volgens jou zo belangrijk om te vertellen, nu en in de toekomst?

‘Vroeg of laat komen we allemaal in beweging. De FENIX vertelt het universele en tijdloze verhaal van landverhuizing op evocatieve wijze. Het is een verhaal van alle tijden en niet te stoppen, ik hoop dat mensen zich dat tijdens en na een bezoek realiseren. Dat ze gegrepen worden door de mooie kunstwerken en de verhalen die erachter schuilen. Dat ze bij het uitkijkpunt over de stad kijken en stilstaan bij de bevolkingssamenstelling van Rotterdam, met maar liefst 178 nationaliteiten. Het Landverhuizersmuseum is dé connectie van Rotterdam met de mensen over de hele wereld.’